Από το Βυζάντιο στην Κωνσταντινούπολη

Στο πρώτο µισό του 7ου αιώνα π.Χ., οι Με­γαρείς έφτασαν ως τις ασιατικές ακτές του Βοσπόρου, απέναντι ακριβώς από το σηµείο που αργότερα κτίστηκε η πόλη Βυ­ζάντιο, που έγινε γνωστή ανά τους αιώνες ως Κων­σταντινούπολη. Εκεί έκτισαν τη Χαλκηδόνα, µια σηµαντική αποικία, η οποία ωστόσο υπολειπόταν κατά πολύ σε σχέση µε την πόλη που θα χτιζόταν µερικά χρόνια αργότερα από µια άλλη οµάδα Με­γαρέων αποικιστών, αρχηγός της οποίας υπήρξε ο Βύζας. Περί το 658 π.Χ. οι Μεγαρείς υπό τον Βύζαντα έπλευσαν το Αιγαίο, έφτασαν στην Τροία, δι­έσχισαν τα Δαρδανέλια πλέοντας τη θάλασσα του Μαρµαρά και βγήκαν στον Εύξεινο Πόντο.

Λέγεται µάλιστα ότι ο Βύζας πριν ξεκινήσει, όπως συνηθιζόταν άλλωστε, ρώτησε το Μαντείο των Δελφών σχετικά µε τη θέση που έπρεπε να ιδρύ­σει την αποικία των Μεγαρέων. Το Μαντείο τότε απάντησε: «Απέναντι από την πόλη των τυφλών»! Τυφλοί θεωρηθήκαν, σύµφωνα µε την ιστορική παράδοση, οι άποικοι της Χαλκηδόνας που δεν είδαν τη µοναδική τοποθεσία των ευρωπαϊκών ακτών του Βοσπόρου και έκτισαν απέναντι την πό­λη τους. Ο Βύζας λοιπόν έγινε ο ιδρυτής µιας πό­λης, η οποία έµελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση της ιστορίας της ανθρωπότητας. Γίνεται εµφανές ότι η στρατηγική σηµασία της θέ­σης που κατείχε πλέον το Βυζάντιο είχε εκτιµηθεί ήδη από τους αρχαίους – πολύ πριν δηλαδή αποφασιστεί να γίνει έδρα της µεγάλης Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η σημασία του Βυζαντίου στον αρχαίο κόσμο

Ήδη για την αποικία αυτή έχουµε αναφορά από τον Ηρόδοτο, από τον ιστορικό και γεωγράφο Στράβωνα, από τον Ρωµαίο ιστορικό Τάκιτο και από τον Έλληνα ιστορικό του 2ου π.Χ. αιώνα Πο­λύβιο, ο οποίος ανέλυσε προσεκτικά την πολιτική και οικονοµική θέση του Βυζαντίου. Αναγνω­ρίζοντας τη σηµασία των εµπορικών σχέσεων της Ελλάδας µε τις πόλεις της Μαύρης Θάλασ­σας, έγραφε ότι δίχως την έγκριση των κατοίκων του Βυζαντίου ούτε ένα απλό εµπορικό πλοίο δεν µπορούσε να µπει στη Μαύρη Θάλασσα ή να βγει από αυτήν, κι ότι µε τον τρόπο αυτόν, οι κά­τοικοι του Βυζαντίου είχαν κάτω από τον έλεγ­χό τους όλα τα προϊόντα του Πόντου (Polybius, Historia, IV, 38,44). Σύµφωνα µε τον σηµαντικό Ρωµαίο ιστορικό Σουητώνιο, όταν στη Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία η δηµοκρατία άρχισε να αµφισβη­τείται, αρκετοί υπήρξαν εκείνοι οι αυτοκράτο­ρες που σκέφτηκαν πως ίσως ήταν χρήσιµη για την αυτοκρατορία και για τη δική τους διακυ­βέρνηση µια µεταφορά της δηµοκρατικής πρω­τεύουσας της Ρώµης σε µια πόλη της Ανατολής. Για παράδειγµα, ο Ιούλιος Καίσαρ ήθελε να µε­ταφέρει τη Ρώµη στην Αλεξάνδρεια ή το Ίλιον, δηλαδή στην αρχαία Τροία. Επίσης, λόγω των πο­λέµων που ήταν αναγκαίοι για τη διατήρηση των ρωµαϊκών κατακτήσεων, δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι Ρωµαίοι αυτοκράτορες που αφήναν τη Ρώµη για πολύ µεγάλο χρονικό διάστηµα. Στο δεύτερο ήµισυ του 2ου µ.Χ. αιώνα, η πόλη του Βυζαντίου θα κινδυνέψει εξαιτίας µιας πολεµικής διαµάχης µεταξύ του Σεπτίµιου Σεβήρου και του εχθρού του, Πεσκέννιου Νίγηρα της Συρίας. Καθώς ο Νί­γηρας είχε οχυρωθεί στο Βυζάντιο, ο Σεβήρος πολιόρκησε την πόλη και αφού την κυρίευσε, προέβη σε µια ευρείας και αναίτιας κλίµακας λεηλασία καταστρέφοντάς την ολοκληρωτικά, σφάζοντας σχεδόν όλους τους άνδρες της πόλε­ως και καταργώντας την ελευθερία και την αυ­τονοµία της. Εγκληµατική επίσης υπήρξε η πρά­ξη του γκρεµίσµατος των τειχών του Βυζαντίου, που το κατέστησαν εύκολη βορά στις εισβολές των βαρβάρων που ήλθαν µερικά χρόνια αργότε­ρα… Ωστόσο, η ιδέα να µεταφερθεί η πρωτεύου­σα της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας σε µια πόλη της Ανατολής γινόταν ολοένα και περισσότερο ελκυ­στική στους αυτοκράτορες . Ήδη έχουµε το πα­ράδειγµα του Διοκλητιανού, που προτιµούσε να ζει στη Μ. Ασία, στη Νικοµήδεια, την οποία και κόσµησε µε πολλά νέα και ωραία κτίρια.

Από τον Βύζαντα στον Κωνσταντίνο

Ο Φλάβιος Βαλέριος Κωνσταντίνος έµεινε γνω­στός στην ιστορία ως Μέγας για τρεις κοσµοϊστο­ρικές αποφάσεις του: Η πρώτη σχετίζεται µε το διάταγµα των Μεδιολάνων το 313 µ.Χ., όπου για πρώτη φορά θεσπίζεται η ιδέα της ανεξιθρησκί­ας, πράγµα που σε εκείνη τη χρονική περίοδο, καλώς ή κακώς, εξυπηρετούσε αφάνταστα την επικράτηση και διάδοση της χριστιανικής θρη­σκείας. Η δεύτερη σχετίζεται µε την κοσµοϊστο­ρική απόφαση της µεταφοράς της αυτοκρατο­ρικής πρωτεύουσας Ρώµης στην Κωνσταντινού­πολη. Οι εργασίες για την κατασκευή της νέας πρωτεύουσας στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, αποικίας των Μεγαρέων, αρχίζει το 325 µ.Χ., για να ολοκληρωθεί πέντε χρόνια αργότερα, όταν το 330 εγκαινιάζεται η Κωνσταντινούπολη. Για τη διακόσμηση της νέας πρωτεύουσας χρησιμο­ποιήθηκαν μνημεία της Αθήνας, της Ρώμης, της Αλεξάνδρειας, της Εφέσου, της Αντιόχειας. Η ιστορία επαναλαμβάνεται με απελπιστική ακρί­βεια. Η νέα πόλη θα έκλεβε από τη δόξα των προγενέστερων τη λαμπρότητά τους. Η βαρ­βαρότητα, όσο κι αν αυτό αποτελεί έναν απε­χθή συμβιβασμό της ιστορίας, αναδεικνύεται σ’ έναν σημαντικό μοχλό της εξέλιξης.

Είναι αλήθεια ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε ως πρώτη του επιλογή το Βυζάντιο. Από το μυαλό του πέρασε η Ναϊσσός ή Νίσσα, γενέτειρα πόλη του αυτοκράτορα, η Σόφια, όπως και η Θεσσαλο­νίκη. Δυναμική υποψηφιότητα είχε και η Τροία, η οποία, εκτός των άλλων, διέθετε και το ατού ενός ισχυρού συμβολισμού, μιας και από κει έφτασε στη Ρώμη ο Αινείας, τον οποίο η παράδο­ση θέλει ως θεμελιωτή της ρωμαϊκής πολιτείας. Μάλιστα, κάποια στιγμή το ζήτημα θεωρήθηκε λήξαν, και στην Τροία άρχισαν να κατασκευάζο­νται οι πύλες της πόλης. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας είχε κιόλας προσωπικά επιβλέψει τη χάραξη των ορίων της νέας πόλης. Οι Χριστιανοί, που πάντα είχαν κλίση στις θεϊκές παρεμβάσεις, βάζουν μάλιστα – σύμφωνα με έναν χριστιανό ιστορι­κό του 5ου μ.Χ. αιώνα – τον Θεό να παρουσιά­ζεται στον Κωνσταντίνο και να του υποδεικνύει το Βυζάντιο… Η τελική απόφαση του αυτοκράτο­ρα να εγκαταστήσει τη νέα πρωτεύουσα τελικά και αμετάκλητα στο Βυζάντιο άφησε τα έργα της Τροίας μισοτελειωμένα. Οι συνέπειες της κατα­στροφής που είχε προκαλέσει ο Σεπτίμιος Σεβήρος ήταν ακόμα εμφανείς ως και την εποχή που το 324 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να οικο­δομήσει εκεί τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρα­τορίας.

Μια νέα πρωτεύουσα γεννιέται

Το Βυζάντιο ήταν την εποχή εκείνη ένα απλό χω­ριό. Το 324 μ.Χ., ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να κάνει μια νέα πρωτεύουσα και το 325 είχε αρχίσει η κατασκευή των βασικών κτιρίων. Η επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας είχε σαν αποτέλεσμα η θεμελίωση της νέας πρωτεύουσας να θρυληθεί αναλόγως. Έτσι οι θρύλοι αναφέρουν ότι καθώς ο αυτοκράτορας με ένα ακόντιο στο χέρι χάραζε τα σύνορα της πόλης, οι αυλικοί του, κάτω από τη δυνατή εντύπωση που τους προκαλούσε η έκτα­ση της μελλοντικής πολιτείας, τον ρώτησαν:«Κύ­ριέ μας, πόσο θα προχωρήσεις ακόμα;». Και εκεί­νος απάντησε: «Θα προχωρήσω μέχρις ότου στα­ματήσει αυτός που προχωρά μπροστά μου», πράγ­μα που σήμαινε ότι τον αυτοκράτορα οδηγούσε μια θεία δύναμη.

Για την κατασκευή των νέων λαμπρών κτισμάτων χρησιμοποιήθηκαν 40.000 Γότθοι στρατιώτες, οι λεγόμενοι«foederati». Στο πλαίσιο της προσπά­θειας να προσελκυστούν εκεί νέοι κάτοικοι, δό­θηκαν ισχυρά κίνητρα και ιδιαίτερες εμπορικές και οικονομικές ευκολίες. Οι εργασίες εξελίσσο­νταν μέσα σε φρενήρεις ρυθμούς και την άνοιξη του 330, και συγκεκριμένα στις 11 Μαΐου, ο Κων­σταντίνος ήταν σε θέση να εγκαινιάσει επίσημα τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του. Την έκταση της πόλης των εγκαινίων δεν είμαστε σε θέση να την υπολογίσουμε. Σίγουρα η Κωνσταντινούπολη, όπως ονομάστηκε, ήταν μεγαλύτερη σε έκταση από αυτή που κατείχε το προγενέστερο Βυζάντιο. Ελάχιστες είναι και οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τον πληθυσμό της νέας πρωτεύ­ουσας. Σύμφωνα με κάποιους υπολογισμούς, ο πληθυσμός της πόλης ξεπερνούσε τους 200.000 ανθρώπους. Σχετικά με την άμυνα της πόλης, ο Κωνσταντίνος είχε κτίσει ένα τείχος που άρχιζε από τον Κεράτιο κόλπο και τελείωνε στην Προποντίδα. Η νέα πρωτεύουσα υιοθέτησε το σύστημα της Ρώμης και διαιρέθηκε σε 14 περιοχές, από τις οποίες οι δύο ήταν έξω από τα τείχη της πόλης. Από τα μνημεία της εποχής του Κωνσταντίνου σχε­δόν κανένα δεν έχει σωθεί μέχρι σήμερα.

Ονομασίες της πόλης

Η πόλη από την ίδρυσή της το 658/7 π.Χ. έως και το 330 μ.Χ. ονομαζόταν Βυζάντιο. Το 196 μ.Χ., και για σύντομο χρονικό διάστημα, είχε την ονομασία Augusta Antonina από τον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο, προς τιμήν τού γιου του Αντωνίου. Ο αυ­τοκράτορας Κωνσταντίνος Α’, στα εγκαίνιά της το 330, τη μετονόμασεNova Roma , Νέα Ρώμη, όνο­μα όμως που, παρά τη νομική κατοχύρωσή του, δεν επικράτησε, καθώς η πόλη έγινε γρήγορα γνωστή ως Κωνσταντινούπολη, η πόλη δηλαδή του Κωνσταντίνου. Στην πόλη αποδόθηκαν στο πέρα­σμα του χρόνου και άλλες ονομασίες, όπως «Βα­σιλεύουσα», «Βασιλίς των πόλεων», «Μεγαλόπο­λις» και «Επτάλοφος», ενώ αναφορά γίνεται και στο όνομα «Ανθούσα» (Florentia).