Του σκηνοθέτη Milos Forman
Όταν μου είχε ζητηθεί να σκηνοθετήσω την ταινία «Η Φωλιά του Κούκου», οι φίλοι μου με προειδοποίησαν να μην το κάνω.
Πρόκειται, μου είπαν, για μια ιστορία τόσο αμερικανική, που εγώ σαν φρέσκος μετανάστης στις ΗΠΑ, δεν θα μπορούσα να αποδώσω. Εξεπλάγησαν όταν τους είπα το γιατί ήθελα να την κάνω.
Για μένα, δεν επρόκειτο για λογοτεχνία, αλλά για την πραγματική ζωή. Την ζωή που έζησα στην Τσεχοσλοβακία από τότε που γεννήθηκα (1938) μέχρι το 1968. Το κομμουνιστικό κόμμα ήταν για μένα η νοσοκόμα Ratched, που συνεχώς μου έλεγε τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνω. Τι μπορώ να λέω. Που επιτρέπεται να πάω. Ακόμη και το ποιος ήμουν.
Σήμερα, πολλά χρόνια μετά, συνεχώς ακούω τον χαρακτηρισμό «σοσιαλιστής» να αποδίδεται σε πολλούς και διάφορους Αμερικανούς όπως ο Rick Perry, ο Rick Santorum, και άλλοι. Μάλιστα, πολλοί χαρακτηρίζουν σοσιαλιστή και τον πρόεδρο Ομπάμα!
Αυτό που κάνουν, είναι να ταυτίζουν τον δυτικοευρωπαϊκό σοσιαλισμό, και το κοινωνικό κράτος, με τον μαρξιστικό-λενινιστικό απολυταρχισμό. Κάτι τέτοιο όμως με προσβάλλει, και ξεφτιλίζει τις σκληρές εμπειρίες εκατομμυρίων ανθρώπων που έζησα, και που συνεχίζουν να ζουν κάτω από ανάλγητες συνθήκες διάφορων σοσιαλιστικών καθεστώτων.
Ο μπατζανάκης μου Jan Kunasek έζησε στην Τσεχοσλοβακία ολόκληρη τη ζωή του. Ήταν ένας μικροαστός, που λειτουργούσε ένα μικρό πανδοχείο σε ένα μικρό χωριό. Ένα χειμωνιάτικο βράδυ του 1972, στη διάρκεια χιονοθύελλας, ήρθε να τον δει ένας μουσκεμένος μέχρι τα κόκαλα άνδρας. Έμοιαζε ανήμπορος, και του ζήτησε στέγη, βρίζοντας συνεχώς τους κομμουνιστές. Ο Kunasek τον λυπήθηκε, και αποφάσισε να τον φιλοξενήσει.
Λίγες ώρες αργότερα ξύπνησε από τρεις ασφαλίτες με πολιτικά. Συνελήφθη, κατηγορούμενος για υπόθαλψη εγκληματία τρομοκράτη, και καταδικάστηκε σε αρκετά χρόνια καταναγκαστικών έργων στα ορυχεία ουρανίου. Το κράτος κατάσχεσε το πανδοχείο του. Όταν τελικά αποφυλακίστηκε, άρρωστος και άφραγκος, πέθανε μέσα σε μερικές μόνο εβδομάδες. Κάποια χρόνια μετά, μάθαμε πως ο νυχτερινός επισκέπτης του ήταν πληροφοριοδότης της αστυνομίας. Σύμφωνα με τις αρχές, ο μπατζανάκης μου ήταν ένας ταξικός εχθρός, που έπρεπε να τιμωρηθεί.
Σε μια ανάλογη, παράλογη θέση, λιγότερο σκληρή όμως, βρέθηκα και εγώ όταν εργαζόμουν στην τσέχικη τηλεόραση, ως παρουσιαστής μερικής απασχόλησης, στη δεκαετία του `50. Οι εκπομπές ήταν ζωντανές, και δεν υπήρχε δυνατότητα να καλυφθούν με μπλιπ οποιεσδήποτε πολιτικά ανεπιθύμητες κουβέντες. Η κάθε λέξη, ακόμη και στις υποτιθέμενα αυθόρμητες συνεντεύξεις, ήταν γραμμένη από πριν, εγκεκριμένη από την λογοκρισία, αποστηθισμένη, και έπρεπε να ειπωθεί ακριβώς όπως ήταν προκαθορισμένη.
Όταν κάποτε ετοιμαζόμουν να πάρω συνέντευξη από τον «σύντροφο» Homola, έναν πανίσχυρο κομμουνιστή, του έστειλα τις ερωτήσεις αλλά δεν πήρα τις απαντήσεις. Το αφεντικό μου, ένας επίσης ισχυρός κομματικός, μου είπε: «Είναι τεμπέλης. Γράψτου εσύ τις απαντήσεις, και πέστου να τις μάθει απ έξω». Αυτό έκανα.
Ο Homola, έφτασε στο στούντιο την τελευταία στιγμή. Όταν άρχισε η συνέντευξη, και του έθεσα την πρώτη ερώτηση, έβγαλε από την τσέπη του το χαρτάκι μου και άρχισε να διαβάζει με αμηχανία τις απαντήσεις, μαζί με τα όποια συντακτικά μου λάθη. Έτσι εξελίχτηκε όλη η συνέντευξη, και το αφεντικό μου τρελάθηκε μέσα στο δωμάτιο ελέγχου. Την επομένη με απέλυσαν, επειδή γελοιοποίησα έναν εκπρόσωπο του κράτους!
Όποια και αν είναι τα ελαττώματά του, ο Ομπάμα δεν είναι σοσιαλιστής, ούτε είναι σοσιαλιστική η Αμερική. Τον κατηγορούν ότι θέλει να επεκτείνει το κράτος, σε θέματα υγείας, ελέγχου της οικονομίας, της αυτοκινητοβιομηχανίας, κλπ. Το αν η ομοσπονδιακή κυβέρνηση θα πρέπει να έχει αυξημένες αρμοδιότητες, είναι θέμα προς συζήτηση. Από την αρχή της σύστασής τους, οι ΗΠΑ συζητούν το θέμα αυτό. Αλλά ο πραγματικός σοσιαλισμός είναι αλλιώτικός, και τρομακτικός.
Ο Μαρξ πίστευε πως μπορούμε να σβήσουμε τις κοινωνικές ανισότητες, και ο Λένιν το δοκίμασε στην ΕΣΣΔ. Το όνειρό τους ήταν μια αταξική κοινωνία. Μετά όπως ήρθε, όπως πάντα, η πραγματικότητα. Και τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια. Το αίμα άρχισε να ρέει στους δρόμους της Ρωσίας. Η σοβιετική ελίτ σφετερίστηκε όλα τα προνόμια, και κάποια απ αυτά δόθηκαν στους γλείφτες του συστήματος, ενώ κανένα δεν δόθηκε στον απλό λαό. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, συμπεριλαμβανομένης της πατρίδας μου.
Δεν είμαι καθόλου σίγουρος για το κατά πόσο οι σημερινοί Αμερικανοί αντιλαμβάνονται τον θηρευτικό σοσιαλισμό. Δεν πρόκειται, όπως λένε οι αντίπαλοι του Ομπάμα, για μια διογκωμένη κεντρική κυβέρνηση που απλά πνίγει την ιδιωτική επιχειρηματικότητα, αλλά για ένα σύστημα πλιάτσικου που τα σκοτώνει όλα, στο όνομα της «κοινωνικής δικαιοσύνης».
Αυτό που χρειάζεται να κάνουμε δεν είναι να ψάχνουμε την τέλεια κοινωνική δικαιοσύνη, που ποτέ δεν υπήρξε, και ούτε θα υπάρξει. Πρέπει όμως να ψάχνουμε την κοινωνική αρμονία. Η αρμονία είναι από την φύση της ανυψωτική, και χαλαρωτική.
Όπως σε μια ορχήστρα, έτσι και η δημοκρατία χρειάζεται μια πληθώρα οργάνων, που επιτυγχάνουν τελικά την ενότητα μέσω της μελωδίας.
Αν όλοι οι «μουσικοί» πασχίζουν για τον κοινό σκοπό, τότε επιτυγχάνεται μια αρμονία την οποία δεν μπόρεσαν να πετύχουν τα δογματικά σοσιαλιστικά καθεστώτα. Αν όμως, έστω και ένα μέρος, είναι φάλτσο, η μουσική μετατρέπεται σε μια απλή κακοφωνία.
Δεν ζητάω από τον Ομπάμα ή τους Ρεπουμπλικάνους να σταματήσουν να παίζουν τα όργανα που θέλουν. Απλά ζητάω από τον κάθε συμμετέχοντα, να θυμάται την ευγενική μελωδία της χώρας μας. Αλλιώς, η κακοφωνία που θα προκύψει μπορεί να ξυπνήσει κάποιον νέο Μαρξ, ή κάποιον ακόμη χειρότερο.
